Ichthus
Degenen die soldaten van de tempel zijn, zijn van God.
Ichthus
Vis symbool
De ichthys, ook wel de Jezusvis genoemd, werd door verschillende oude beschavingen gebruikt, waaronder de Grieken, Romeinen en heidenen, voordat de vroege christenen hem omarmden. Als nakomeling van Atargatis, een oude zeegodin, werd het symbool van ichthys geassocieerd met vruchtbaarheid en vrouwen.
Het symbool van een vis: het ‘ichthusteken’
Ichthus (Oudgrieks: ἰχθύς, “vis”) en het ‘ichthusteken’, een symbool van een vis, hebben in het christendom een symbolische waarde gekregen. Ichthus werd als acroniem gezien van de zin (vertaald): “Jezus Christus, Zoon van God, (en / de) Redder”. Zie onderstaand schema.
Letter | Grieks | Omgezet Grieks | Nederlands |
I (I) | Ἰησοῦς | Iēsoũs | Jezus |
Χ (CH) | Χριστός | Khrīstós | Christus |
Θ (TH) | Θεοῦ | Theoũ | Gods |
Υ (U) | Υἱός | Huiós | zoon |
Σ (S) | Σωτήρ | Sōtḗr | redder |
Symbool
Het wagenwiel – graffiti op een muur te Efeze
De beginletters van Jezus Christus, Zoon van God en Redder vormen in het Grieks dus het woord ICHTHUS = VIS. Dit vormde aanleiding voor vroege christenen om een vis als geheim teken gebruiken in de periode dat het vroege christendom ondergronds moest gaan vanwege de christenvervolgingen in het Romeinse Rijk. Binnen de eigen kring was de betekenis bekend en de symbolen werden dan ook gebruikt om erachter te komen of iemand (ook) christen was. Omdat een vis op het eerste gezicht niet als christelijk konden worden herkend, was het hiervoor goed bruikbaar. In de catacomben (begraafplaatsen in het Romeinse Rijk, waar christenen bij elkaar kwamen), zijn dergelijke tekens nog veel te vinden, vooral in Rome.
Het zogenoemde ‘wagenwiel’ werd gevormd door de Griekse (hoofd)letters van het woord over elkaar te schrijven. Uit dit symbool is later vermoedelijk het labarum ontstaan.
Vanaf rond de 2e eeuw n.Chr. speelde het ichthusteken vrijwel geen rol meer in het christendom. In de laatste decennia van de 20e eeuw herleefde de belangstelling voor dit symbool, vooral in het evangelisch christendom. Vanaf de jaren 1970 is de vis regelmatig te zien op auto’s, als kettinghanger of als tatoeage en dergelijke. Men wil daarmee aangeven dat men christen is.
Symbolische betekenis
Ichthys-achtige vissen
ἸΧΘΥΣ (IKhThUS), of ook ἸΧΘΥΣ met een lunate sigma, is een acroniem of acrostichon[10] voor “Ἰησοῦς Χρῑστός Θεοῦ Υ ἱός Σωτήρ”, Iēsoûs Khrīstós, Theoû Huiós, Sōtḗr; hedendaagse Koine, wat zich in het Engels vertaalt als ‘Jezus Christus, Gods Zoon, Verlosser’.
· Iota (i), Iēsoûs (Ἰησοῦς), “Jezus”
· Chi (ch), Khrīstós (Χρῑστός), “gezalfde””
· Theta (th), Theoû (Θεοῦ), “van God”, de genitief enkelvoud van Θεóς, Theós, “God”
· Ypsilon (y of u), (h)uiós[11] (Yἱός), “Zoon”
· Sigma (s), sōtḗr (Σωτήρ), “Verlosser”
Augustinus citeert een oude tekst uit de Sibillijnse orakels waarvan de verzen een acrostichon zijn van de genererende zin.
Een vierde-eeuwse aanpassing van ichthys plaatst de Griekse letters ἸΧΘΥΣ op elkaar om een vorm weer te geven die lijkt op een achtspaaks wiel. Hoewel deze vorm vaak als zodanig is geïnterpreteerd, is ook voorgesteld dat het ronde symbool een brood voorstelt.
In de evangeliën
Vissen worden in de evangeliën meerdere keren genoemd en krijgen een symbolische betekenis. Verschillende van Jezus’ 12 apostelen waren vissers. Hij geeft ze de opdracht met de woorden: “Ik zal u vissers van mensen maken”. (Markus 1:16-18)
Nadat Jezus uit de dood was opgewekt, kreeg hij in Lukas 24:41-43 gegrilde vis.
Bij de spijziging van de vijfduizend wordt een jongen bij Jezus gebracht met “vijf kleine broden en twee vissen”. De vraag wordt gesteld: “Maar wat zijn zij, te midden van zovelen?” Jezus vermenigvuldigt de broden en vissen om de menigte te voeden.
In Mattheüs 13:47-50, de gelijkenis van het binnenhalen van het net, vergelijkt Jezus de engelen die de rechtvaardigen van de goddelozen scheiden aan het einde van deze wereld met vissers die hun vangst sorteren, de goede vissen houden en de slechte vissen weggooien.
In Johannes 21:11 wordt verteld dat de discipelen de hele nacht visten, maar niets vingen. Jezus droeg hen op de netten aan de andere kant van de boot uit te werpen, en ze haalden 153 vissen binnen. Als ze met hun vangst terugkeren naar de kust, wacht Jezus hen op en heeft wat vis voor hen gekookt om te eten.
In Mattheüs 17:24-27 antwoordt Simon Petrus ja op de vraag of zijn Leraar de tempelbelasting (of twee-drachme) betaalt. Christus zegt tegen Petrus dat hij naar het water moet gaan en een lijn moet uitwerpen, waarbij hij zegt dat er een munt in de bek van de vis zal worden gevonden die voldoende is voor hen beiden. Petrus doet dit en vindt de munt.
De vis wordt ook door Jezus gebruikt om “het teken van Jona” te beschrijven. (Mattheüs 12:38-45) Dit is symbolisch voor de opstanding van Jezus, waarop het hele christelijke geloof is gebaseerd. (1 Korintiërs 15:1-58)
In het boek Tobit
In het Deuterocanonieke boek Tobit, in opdracht van Rafaël de aartsengel, vangt de jonge neef en toekomstige echtgenote van Sara een vis terwijl deze zijn voeten probeert in te slikken en zich wast in de rivier de Tigris. Dan wordt hem geïnstrueerd hoe hij het moet offeren, om gered te worden van de demon Asmodeus.
Vroege kerk
Volgens de overlevering gebruikten de oude christenen, tijdens hun vervolging door het Romeinse Rijk in de eerste eeuwen na Christus, het vissymbool om ontmoetingsplaatsen en graven te markeren, of om vrienden van vijanden te onderscheiden:
Volgens een oud verhaal tekende een christen, wanneer hij een vreemdeling op de weg ontmoette, soms een boog van de eenvoudige visomtrek in het vuil. Als de vreemdeling de andere boog trok, wisten beide gelovigen dat ze in goed gezelschap waren. Het huidige gebruik van bumperstickers en visitekaartjes van de vis grijpt terug op deze praktijk.
– Christianity Today, Elesha Coffman, “Vraag het de expert”
Er zijn verschillende andere hypothesen over waarom de vis werd gekozen. Sommige bronnen geven aan dat de vroegste literaire verwijzingen afkomstig waren van de aanbeveling van Clemens van Alexandrië aan zijn lezers (Paedagogus, III, xi) om hun zegels te graveren met de duif of vis. Uit Romeinse monumentale bronnen zoals de Cappella Greca en de sacramentskapellen van de catacombe van St. Callistus kan echter worden afgeleid dat het vissymbool al veel eerder bekend was bij christenen
In de populaire cultuur
Een ΙΧΘΥΣ (“ichthys”) vissymbool op een auto
In de jaren 1970 werd de “Jezusvis” gebruikt als een icoon van het moderne christendom. In 1973 werd het symbool en de boodschap meegenomen naar het Aquarius Rock Festival in Nimbin, Australië. Tegenwoordig kan het worden gezien als een sticker of embleem op de achterkant van auto’s of als hangers of kettingen als teken dat de eigenaar een christen is. Versies hiervan zijn onder meer een Ichthys met “Jezus” of “ΙΧΘΥΣ” in het midden, of gewoon de Ichthys-omtrek op zichzelf. Volgens een schrijver, terwijl veel christenen een kruisketting of rozenkrans in hun voertuigen hangen, “is de vissticker op de auto een bewuster symbool van een getuige christen – het is veelbetekenend, in tegenstelling tot de eerste, dat het aan de buitenkant van de auto staat zodat iedereen het kan zien.”
Het Ichthus Music Festival is een jaarlijks groot christelijk muziekfestival in de open lucht dat half juni wordt gehouden in Wilmore, Kentucky. Het is het oudste christelijke muziekfestival in de Verenigde Staten, beginnend in 1970.
Als geheim symbool
Het idee dat de Ichthys als geheim symbool werd gebruikt, is gebaseerd op een argument van stilte dat naar voren werd gebracht door Robert Mowat. Zowel het grafschrift van Licinia Amia als de inscriptie van Abercius tonen de Ichthys zonder vermelding van Jezus Christus, terwijl ze duidelijke getuigenissen bevatten van christelijke overtuigingen en thema’s. Hieruit speculeert Mowat dat ze met opzet vermeden zichzelf als christenen te outen. Aangezien geen van de vroegchristelijke bronnen de Ichthys in verband brengt met christelijke vervolging, is dit verband nu grotendeels uit de gratie geraakt (Rasimus stelt een lijst samen van vroegchristelijke verwijzingen naar de Ichthys, die geen van alle wijzen op de vervolgingshypothese en in plaats daarvan in verband brengen met de doop, de eucharistie en het verhaal van de spijziging van de menigte). Het idee is prominent aanwezig en waarschijnlijk gepopulariseerd door de film Quo Vadis uit 1951.